Na wypadek określonych zdarzeń ustawodawca wyposażył pracodawcę w narzędzia pozwalające mu dyscyplinować i karać zatrudnianych pracowników. Pracodawca nie ma jednocześnie prawa wprowadzać w swojej firmie innego rodzaju kary i nakładać je wedle uznania, za każde możliwe przewinienie.
W Kodeksie pracy wyodrębniono dwa rodzaje odpowiedzialności, do jakiej może zostać pociągnięty pracownik. Jest to:
- odpowiedzialność porządkowa (art. 108 – 113 KP)
- oraz odpowiedzialność materialna za szkodę wyrządzoną pracodawcy lub osobie trzeciej (art. 114 – 123 KP) i odpowiedzialność materialna za mienie powierzone pracownikowi (art. 124 – 127 KP).
Odpowiedzialność porządkowa kierowcy
Odpowiedzialność porządkowa to odpowiedzialność, do której kierowca może zostać pociągnięty za naruszenie określonych obowiązków pracowniczych. Pracodawca pozostaje w tym przypadku związany przepisami prawa pracy, określającymi, za jakie przewinienia możliwe jest ukaranie pracownika. Nie ma on więc prawa wprowadzać innego rodzaju kary, czy też pociągać do odpowiedzialności za inne czyny niż określone w ustawie. Takie zachowanie z jego strony zostanie potraktowane jako wykroczenie przeciwko prawom pracownika.
W zależności od tego, jakiego naruszenia dopuścił się kierowca, grożące mu z tego tytułu konsekwencje to:
- kara upomnienia,
- kara nagany
- albo kara pieniężna.
Przy stosowaniu kary pracodawca powinien wziąć pod uwagę w szczególności rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych, stopień winy pracownika i jego dotychczasowy stosunek do pracy.
Karę upomnienia albo nagany pracodawca może zastosować, jeżeli pracownik nie przestrzega: ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych, przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy.
Karę pieniężną przewidziano natomiast w odniesieniu do następujących naruszeń: nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości albo w stanie po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu lub spożywanie alkoholu lub zażywanie środka działającego podobnie do alkoholu w czasie pracy.
Nie wolno w dodatku zapominać, że naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych, które zostanie zakwalifikowane jako ciężkie, jest przesłanką do tak zwanej dyscyplinarki, a więc rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Kary porządkowe z ograniczeniami
Pracodawcy powinni mieć jednak na względzie, że nakładanie kar porządkowych podlega pewnym ograniczeniom. Należy pamiętać w szczególności, że:
- pracodawca nie może zastosować kary porządkowej po upływie 2 tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego i po upływie 3 miesięcy od dopuszczenia się przez pracownika tego naruszenia,
- karę porządkową można nałożyć tylko po uprzednim wysłuchaniu pracownika (gdyby pracownik z powodu nieobecności nie mógł zostać wysłuchany, bieg ww. dwutygodniowego terminu nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu),
- w przypadku nałożenia kary pieniężnej, taka kara za jedno przekroczenie, jak i za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności, nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia pracownika, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać dziesiątej części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty, po dokonaniu potrąceń, o których mowa w art. 87 § 1 pkt 1–3 KP,
- wpływy z kar pieniężnych pracodawca ma obowiązek przeznaczyć na poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy.
O nałożonej karze porządkowej pracodawca ma obowiązek poinformować pracownika na piśmie. W piśmie tym, poza wskazaniem rodzaju naruszenia i daty dopuszczenia się tego naruszenia, powinien on także pouczyć go o prawie do wniesienia sprzeciwu wraz ze wskazaniem odpowiedniego terminu.
Pracownik może wnieść sprzeciw, gdy zastosowanie kary nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa przez pracodawcę. W takiej sytuacji sprzeciw należy wnieść w ciągu 7 dni od dnia zawiadomienia pracownika o ukaraniu. O uwzględnieniu lub odrzuceniu sprzeciwu decyduje w pierwszej kolejności pracodawca, po rozpatrzeniu stanowiska reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej. Nieodrzucenie sprzeciwu w ciągu 14 dni od dnia jego wniesienia uznaje się za równoznaczne z jego uwzględnieniem. Gdyby jednak pracodawca sprzeciw odrzucił, pracownik może wystąpić do sądu pracy.
Odpowiedzialność materialna kierowcy za szkodę wyrządzoną pracodawcy lub osobie trzeciej
Jeżeli na skutek bezprawnego zachowania kierowcy doszło do wyrządzenia przez niego szkody majątkowej, w takiej sytuacji może on odpowiadać materialnie. Szkodę tę pracownik może wyrządzić zarówno pracodawcy, jak i osobie trzeciej, jednakże w razie wyrządzenia szkody osobie trzeciej przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych, do jej naprawienia zobowiązany jest wyłącznie pracodawca. Co jednak istotne, taki pracodawca ma następnie prawo, by wystąpić do pracownika z roszczeniem regresowym.
Tak jak w przypadku odpowiedzialności porządkowej, tak również w przypadku odpowiedzialności materialnej przepisy szczegółowo określają jej zasady oraz granice.
Pracownik ponosi odpowiedzialność materialną, jeśli na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swojej winy wyrządził pracodawcy szkodę. Konieczne jest zatem, by zachowanie pracownika polegało na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu swoich obowiązków, było zawinione, a w jego następstwie pracodawca doznał szkody (istnienie związku przyczynowo-skutkowego).
Należy ponadto pamiętać, że:
- pracownik odpowiada za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda,
- pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania albo zwiększenia,
- pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy,
- naprawienie szkody odbywa się poprzez zapłatę na rzecz pracodawcy odszkodowania,
- odszkodowanie powinno się ustalać w wysokości wyrządzonej szkody, nieprzewyższającej kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (szkoda z winy nieumyślnej), jednakże jeśli pracownik wyrządził szkodę umyślnie, a więc z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym, ma obowiązek naprawić ją w pełnej wysokości,
- jeżeli naprawienie szkody następuje na podstawie ugody pomiędzy pracodawcą i pracownikiem, istnieje możliwość, by obniżyć wysokość odszkodowania, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy.
Odpowiedzialność materialna kierowcy za mienie mu powierzone
Mienie powierzone to mienie, które powierzono pracownikowi z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się. Takim mieniem mogą być w szczególności: pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej, odzież i obuwie robocze.
Za szkodę w mieniu, które pracodawca powierzył pracownikowi z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się, pracownik ten odpowiada w pełnej wysokości. Ustawodawca przewidział jednak przesłanki, których zaistnienie może uwolnić pracownika od powyższej odpowiedzialności. W tym celu będzie on zobowiązany wykazać, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, zwłaszcza na skutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków, które pozwoliłyby zabezpieczyć powierzone mienie.
Brak możliwości potrąceń z wynagrodzenia z tytułu powstałej szkody
O ile w przypadku kar porządkowych (kar pieniężnych) pracodawca mógł potrącać je z wynagrodzenia w określonej wysokości, na co zezwala art. 87 § 1 pkt 4 KP, o tyle tego rodzaju potrącenia nie są możliwe w razie wyrządzenia pracodawcy lub osobie trzeciej szkody majątkowej albo powstania szkody w mieniu powierzonym, chyba że pracownik wyrazi na to zgodę.
Jak wynika bowiem z art. 91 § 1 KP, należności inne niż wymienione w art. 87 § 1 i 7 KP mogą być potrącane z wynagrodzenia pracownika tylko za jego zgodą wyrażoną na piśmie. Nawet gdy jednak pracodawca uzyska taką zgodę, ustawodawca przewidział gwarantowaną kwotę wynagrodzenia wolną od dokonywanych potrąceń.
Na koniec warto dodać, że w Kodeksie pracy przewidziano wprost, że pracodawca, który stosuje wobec pracowników inne kary niż przewidziane w przepisach o odpowiedzialności porządkowej, podlega karze w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł. Kara w tej wysokości grozi mu także za rozwiązanie stosunku pracy z naruszeniem przepisów, dokonywanie bezpodstawnych potrąceń z wynagrodzenia czy niewykonanie orzeczenia sądu pracy.
