Ustawa regulująca status prawny obywateli Ukrainy szukających schronienia przed wojną w Polsce przewiduje, że pobyt obywatela Ukrainy w naszym kraju będzie legalny jeśli przybył (ustawa posługuje się też pojęciem „wjechał”) on na terytorium Polski legalne i bezpośrednio z Ukrainy od 24 lutego 2022 i deklarował zamiar pozostania na terytorium RP. Ustawa przewiduje również objęcie szczególnymi zasadami z ustawy obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka wraz z najbliższą rodziną. Legalny pobyt ww. osób będzie trwał przez 18 miesięcy (licząc od 24 lutego 2022).
Obywatele Ukrainy, którzy wjechali do Polski przez inną granicę niż z Ukrainą są pozbawieni uprawnień z niej wynikających. To samo dotyczy osób, które przyjechały do Polski przed 24 lutego br. Do tej kategorii osób stosuje się przepisy ustawy o cudzoziemcach, obarczone znacznym rygorem formalnym do zalegalizowania swojego pobytu w Polsce.
Obywatele Ukrainy, których pobyt uznaje się za legalny w rozumieniu tzw. specustawy, na podstawie wniosku złożonego w dowolnym organie gminnym, mogą otrzymać numer PESEL. Wniosek składa się osobiście i na piśmie. Pobierane są także odciski palców osoby składającej wniosek. Złożenie wniosku jest istotne z uwagi na możliwość skorzystania z uprawnień objętych ustawą.
W przypadku, gdy obywatel Ukrainy wjechał do Polski za zgodą komendanta placówki Straży Granicznej (zgoda na wjazd na 15 dni), komendant Główny Straży Granicznej może umieścić dane dotyczące tego obywatela w rejestrze w terminie 30 dni od dnia, w którym zezwolono mu na wjazd. Pobyt obywatela Ukrainy, któremu komendant placówki Straży Granicznej zezwolił na wjazd na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy. Taki wjazd by alternatywną formą legalnego przejścia granicznego dla np. wniosku o przyznanie statusu uchodźcy. W przypadku, gdy wjazd obywatela Ukrainy nie został zarejestrowany przez komendanta placówki Straży Granicznej podczas kontroli granicznej (takie przypadki są odnotowywane), Komendant Główny Straży Granicznej rejestruje pobyt obywatela na jego wniosek, złożony nie później niż 60 dni od dnia wjazdu.
Legalna praca albo działalność gospodarcza na szczególnych zasadach
Obywatel Ukrainy, którzy mają zalegalizowany pobyt w oparciu o specustawę, są uprawnieni do wykonywania pracy na terytorium RP w okresie pobytu uznanego za legalny. Jest jednak dodatkowy warunek formalny. Podmiot powierzający wykonywanie pracy powiadomi w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy przez obywatela Ukrainy powiatowy urząd pracy właściwy ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania podmiotu i powierzeniu wykonywania pracy.
Obywatel Ukrainy może też zarejestrować się jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy. Może też podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium RP na takich samych zasadach jak obywatele polscy, ale pod warunkiem uzyskania numeru PESEL.
Uprawnienia dla obywatelu Ukrainy
Ustawa przewiduje szereg uprawnień oraz form pomocy dla obywateli Ukrainy, których pobyt został zalegalizowany w oparciu o specustawę. Tak też wojewoda może zapewnić pomoc obywatelom Ukrainy polegającą na zakwaterowaniu, zapewnieniu całodziennego wyżywienia zbiorowego, zapewnieniu transportu do miejsc zakwaterowania, finansowaniu przejazdów środkami transportu publicznego oraz środków czystości i higieny oraz innych produktów.
Ponadto, obywatele Ukrainy legalnie przebywający w Polsce są uprawnieni do:
- Opieki medycznej;
- Świadczeń rodzinnych;
- Świadczenia wychowawczego;
- Świadczenia na dobry start;
- Rodzinnego kapitału opiekuńczego;
- Dofinansowania za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna;
- Świadczenia pieniężnego i niepieniężnego w trybie ustawy o pomocy społecznej. Ustawa o pomocy społecznej zawiera wewnętrzne procedury uzyskania pomocy;
- Pomocy w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości 300 zł na osobę, przeznaczonego na utrzymanie (na wniosek do wójta/burmistrza/prezydenta miasta).
Prawo do powyższych świadczeń ustala się począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek, nie wcześniej niż od miesiąca, w którym obywatel ten został wpisany do rejestru. Nadany numer PESEL jest niezbędny w obrocie prawnym celem korzystania ze świadczeń.
Każdemu podmiotowi, w szczególności osobie fizycznej prowadzącej gospodarstwo domowe, który zapewni zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, może być przyznane świadczenie pieniężne na jego wniosek. Świadczenie może być przyznane na okres nie dłuższy niż 60 dni.
Co z tymi, którzy są już legalnie w Polsce?
W przypadku osób, które miały już wizę krajową, a ostatni dzień okresu pobytu obywatela Ukrainy przypadał od dnia 24 lutego, okres pobytu na podstawie tej wizy oraz okres ważności tej wizy ulegają przedłużeniu do 31 grudnia 2022 r. Nie umieszcza się dodatkowej naklejki wizowej. Terminy opuszczenia, dobrowolnego powrotu ulegają przedłużeniu do 31 grudnia 2022 roku. Nowe dokumenty nie są wydawane, za wyjątkiem kierowców zawodowych. Jeśli ostatni dzień dopuszczalnego pobytu obywatela Ukrainy na podstawie wizy Schengen czy w ramach ruchu bezwizowego przypada w okresie od dnia 24 lutego br. a pobyt ten rozpoczął się przed tym dniem, pobyt uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy.
Należy pamiętać, że specustawy nie stosuje się do osób, które posiadają:
- zezwolenie na pobyt stały,
- zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE,
- zezwolenie na pobyt czasowy,
- status uchodźcy,
- ochronę uzupełniająca,
- zgodę na pobyt tolerowany.
Ustawy nie stosuje się także do osób, które złożyły w RP wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej, czy też zadeklarowały zamiar złożenia wniosków o takową ochronę. Jeśli wniosek albo deklaracja zostaną wycofane, ustawa znajdzie zastosowanie w odniesieniu do tych osób.